Przemysł na Targówku przed 1939 r.

(wpis z 4.III.2015)

Huta szkła Klimczaka na Radzymińskiej 116, potem „Besar” (www.huta-targowek.pl)

     Na Targówku Mieszkaniowym przed II wojną światową funkcjonował zarazem wielki przemysł i drobne wytwórnie. Radzymińska stanowiła zagłębie przemysłu uciążliwego dla otoczenia: asfalciarnia i smolarnia „Wuko” Wolfa Kohana, Huta i Rafineria Szkła „Targówek” Klimczaka, olejarnia i smarownia Borkiewicza (produkcja także dla wojska), „Tartak Radzymiński „,  zakłady chemiczne „Magneslum”, fabryka maszyn i aparatów „Turbowentylator”, dykty klejone braci Braun , huta i szlifiernia szkła „Weneda”, fabryka octu Dobrowolskiej. Jak napisał J. Kasprzycki, z samej Radzymińskiej spływało do skarbówki ¾ podatków rejonu.

    Niemniej uciążliwe były tuczarnie i rzeźnie gęsi Papierbuchów, Gothelfów i Bursztynów w rejonie Mokrej i Handlowej (jazgot i latające pierze) oraz smolarnia „Gudronit” na Kuflewskiej (gudronit to masa smołowcowa do uszczelniania nawierzchni ulic i dachów). Tę okolicę wyczerpująco opisał varsavianista Jerzy Kasprzycki w „Korzeniach miasta”.

    Pozostałymi znaczącymi zakładami były: fabryka amunicji na Piotra Skargi, Fabryka Wyrobów Drzewnych S. Katelbacha na Oszmiańskiej, Fabryka Wyrobów Drzewnych „Bór” („Anglowood”) na Wincentego, Fabryka Kas Stalobetonowych i Wyrobów Żelaznych Jardla na Bieżuńskiej, czy wiertarek i spawarek Bogdańskiego na Barkocińskiej. Drobniejszą produkcję reprezentowały: wytwórnia wód gazowych na Radzymińskiej, wanien i koszyków na Tykocińskiej, stolarnia i posadzkarnia Bednarczyka na Remiszewskiej, wytwórnia skrzyń Witkowskiego na Borzymowskiej.

   Oto przewodnik po dawnych zakładach Targówka:

– Radzymińska 112-114- „Wuko” Wolf Kohan- zakłady przemysłowe- fabryka przetworów bitumicznych, asfaltowych i smołowych (1931-38)- dziś część hali i parking używanego Peugeota. Produkowano tu: tekturę bitumiczną, izolacyjną, kolorową, aluminiową „Alumit”, z dwustronną powłoką, lepniki bitumiczne, lakiery bitumiczne, masę wodoszczelną „Compact” oraz masy izolacyjne. W 1938 r. zakład zatrudniał 10-15 robotników, zarząd mieścił się przy ul. Szkolnej 2. Wuko posiadało skład przy Pl. Grzybowskim oraz oddział we Włocławku.

– Radzymińska 112- skład „Smołowiec” Warszawskiej Fabryki Tektur Dachowych, należącej również do Wolfa Kohana (zarząd: Królewska 35, fabryka: Białostocka 5 (dziś hala Peugeot).

– Radzymińska 116 – „Huta i Rafineria Szkła Targówek Kazimierz Klimczak i Synowie” (1927-39, nr RHA XI/579). Przed budową huty firma  nosiła nazwę“Sprzedaż Szkła Aptecznego i Utensylii F. Karolewski” (1920 r.). Huta zaś… stała na Siarczanej i należała do koncernu chemicznego Kijewski& Scholze.  Klimczak wydzierżawił zakład i przeniósł na Radzymińską. Biura mieściły się przy Senatorskiej, Elektoralnej oraz Orlej 7. W 1934 r. kapitał zakładowy wynosił 250 tys. zł. Firma zatrudniała 185 robotników, 3 osoby w personelu technicznym i 6 urzędników. W hucie produkowano: rurki neonowe, szkło apteczne i perfumeryjne, szkło butelkowe, labolatroyjne i lekarskie oraz szkło oświetleniowe. W 1932 r. dochody ze sprzedaży osiągnęły 800 tys. zł. Dziś dawny Besar (http://www.huta-targowek.pl/)- zachowała się unikatowa hala główna z kolebkowym sklepieniem i komin.

   1934

– Radzymińska 118 – Polska Wytwórnia Chemiczna Borkiewicz i S-ka(wcześniej Borkiewicz, Zieliński, Pryliński i S-ka, Szosa Radzymińska 16) – dziś budynek Radzymińska 118a. W istniejącej od 1919 r. fabryce produkowano oleje oraz smary samochodowe i wiertnicze (także na rządowe zamówienie dla wojska), towot, pasty do obuwia, oliwy do palenia, wazelinę, farby drukarskie a nawet mydło.

– Radzymińska 120 – „Tartak Radzymiński  Sp. z o. o”., dziś obok przystanku, wcześniej teren ZPT. Produkował dykty i posadzki dębowo- jesionowe, prowadził sprzedaż  materiałów budowlanych (deski, kantówki). W latach 1928-30 działał jako „Tartak parowy I. Sadowski i M. Goldin (z filią na Błońskiej 4), w latach 1935-36 jako „Postar, sp. z o.o.” zakłady przemysłowo drzewne.  Właścicielami byli: Dawid Sambol, inż. Izaak Sadowski i Lejba Henkin. Zakład zatrudniał 120 robotników i 3 urzędników. Park maszynowy stanowiła lokomobila, silnik elektryczny oraz 20 maszyn specjalnych. W 1938 dysponował kapitałem własnym w wysokości 10 tys. zł, zaś zyski ze sprzedaży wyniosły 425 tys. zł.

1938

– Radzymińska 122 – „Zjednoczone Fabryki Dykt Klejonych Bracia Braun sp. akc.” Zarząd firmy znajdował się przy ul. Zielnej 12, a następnie Granicznej 1, gdy w 1931 r. fabrykę objął w dzierżawę Joel Spier. Tu znajdowały się początkowo bocznica i składy, następnie od ok. 1929 r. fabryka (druga istniała w Grodnie, wcześniej w Białymstoku i Zgierzu). Firma, kierowana przez inż. Marka Kagana, posiadała przedstawicielstwo w Amsterdamie i liczne składy: w Wilnie, Krakowie, Grodnie i Łodzi. W 1938 r. fabryki Braunów wyprodukowały 15 tys. m² dykty i przerobiły 32 tys. m³ drewna, co dało 3 mln zł zysku. Maszynę parową, mocny silnik elektryczny i 7 pił tarczowych obsługiwało łącznie 600 robotników, przy wsparciu 45 pracowników technicznych i 15 urzędników. Firma dysponowała 1200 m bocznic kolejowych i 5 km kolejki wąskotorowej.

Ponadto pod tym adresem działały: magazyn „Kacfka” Sp. z o. o.; magazyn Krajowej Fabryki Konserw, ul. Czerniakowska 196 (1938); Magneslum- zakłady chemiczne (1939/40)- olejarnia Wojtana?, „Turbowentylator”, fabryka maszyn i aparatów (1939-40) . Obecnie teren dawnego ZPT.

– Radzymińska 136-138-  Zakłady Przemysłowe „Weneda”, Szymański, Kurowski i S-ka, sp. z o.o. (dziś pusty plac). Huta i szlifiernia szkła powstała w 1920 r. Biuro zarządu mieściło się przy ul. Kopernika 5, kapitał zakładu wynosił 120 tys. zł, sprzedaż w 1932 r. przyniosła 800 tys. zł. Dyrektorem był inż. Stefan de Holtorp. Huta zatrudniała w 1930 r. 200 pracowników, zaś w 1938- 105 (ponadto 10 urzędników). W 1938 r. huta miała przedstawicielstwa w Krakowie, Lwowie i Poznaniu. Silnik o mocy 35 KM pozwalał na wytworzenie 800 t szkła w samym 1930 r.  Produkowano szkło niebieskie, kobaltowe, białe, mleczne, opalizujące, szkło techniczne, medyczno- chirurgiczne, apteczne, laboratoryjne, rury, syfony, butle, butelki do mleka. Przed samą wojną wytwarzano tu syfony do wód gazowych, szkło apteczne, perfumeryjne, techniczne, laboratoryjne, lekarskie i oświetleniowe, butelki szklane oraz rurki szklane.

 1939

– Radzyminska 154- fabr. octu spir., A. Dobrowolska (1939) – dziś pub motocyklistów.

– Wincentego 77- Fabryka Wyrobów Drzewnych „Budodrzew” (od 1938 r.). Wcześniej istniała pod szyldami: Krajowa Fabryka Wyrobów Drzewnych „Tartak” M. Blausztein i E.Oksenberg (1923-24); ” Bór”, Fabryka Wyrobów Drzewnych „Anglowood” – posadzki, listwy, ramy (1931-1937- przeniesiona na ul. Gęsią). Dziś jest tu zakład kamieniarski, zabudowa nie ocalała.  „Budodrzew” zarządzany przez Adolfa Winowskiego i Mojżesza Blausztejna dysponował kapitałem w wysokości 10 tys. zł. „Anglowood” (nr RHA XXXII/398) posiadał zaś czterokrotnie większy kapitał zakładowy. Jego właścicielami byli Józef Landau oraz Oscar Arle. Oficjalnie był to tartak i fabryka wyrobów budowlanych stolarskich. Rocznie wytwarzano do 30.000 m² posadzki i 1200 m³ listw drewnianych. W 1932 r. przerobiono w zakładzie 700 m³ drewna, co dało zysk 168 tys. zł. 10 robotników obsługiwało lokomobilę, 2 traki, 4 heble, 4 piły tarczowei piłę wahadłową.

– Piotra Skargi 46/48- Fabryka amunicji i skład broni Warszawskiej Spółki Myśliwskiej– dziś pawilon handlowy i część nowego bloku.

  Warszawska Spółka Myśliwska, zarządzana z ul. Królewskiej 17, powstała w 1904 r.  Początkowo zajmowała się produkcją śrutu. „Zakup nowych urządzeń i dalszy rozwój oddziału elaboracyjnego spowodał konieczność utworzenia oddzielnej fabryki. W roku 1926 spółka WSM rozpoczęła budowę własnej wytwórni łusek na warszawskim Targówku, ukończoną dwa lata później. W roku 1931 zbudowano kolejny dział wytwórni – śrutownię. W tym samym roku zakończono wyposażanie fabryki w pozostałe niezbędne urządzenia do produkcji.

Wytwórnia rozpoczęła działalność pod własną nazwą Warszawskiej Fabryki Amunicji, choć nadal jej faktyczną właścicielką była WSM. (…) Dla produkcji pocisków płaszczowych utworzono również dział galwanotechniczny, zajmujący się niklowaniem płaszczy pocisków. Aby uniezależnić się od zewnętrznych dostawców materiałów opakowaniowych, na  potrzeby fabryki uruchomiono także własną drukarnię etykiet i wytwórnię pudełek” (za: Targówek. info).

   W 1938 r. 150 robotników produkowało tu amunicję myśliwską i sportową, broń myśliwską oraz śrut ołowiany. Kapitał zakładowy wynosił- bagatela- 1200 tys. zł. Jednym z dyrektorów był Jarosław Iwaszkiewicz (tylko zbieżność nazwisk?). Istniały oddziały firmy we Lwowie, Poznaniu i Wilnie. Zakład działał do czasu zniszczenia w 1944 r.  Posiadał imponujący komin w kształcie latarni morskiej, widoczny na zdjęciach lotniczych z 1939 r.

1938

– Bieżuńska 14 (1a)-  Fabryka Kas Stalobetonowych i Wyrobów Żelaznych „Henryk Jardel i Sukcesorowie„.  Właścicielami zakładu egzystującego w latach 1935-48 byli S. Jardel oraz Jarocka. Powstawały tu kartoteki, kasy i kasetki. Fabryka istniała za łukiem ulicy na północ od mleczarni; dziś pusty plac i składy oraz jezdnia.

– Mokra 9 – hurtownia drobiu Dawid Papierbuch – dziś blok Mokra 2.

– Mokra 27/29- Pasiarnia i Handel Drobiem Bracia Papierbuch i S-ka– (od 1933) – dziś Mokra przy Szczepanika. Biuro firmy „Bracia Papierbuch i s-ka” (RHA XXXIX/139; tel. 10-02-75): Szamy, Chaima i Dawida Papierbuch oraz Izaaka Kaczora mieściło się w Warszawie przy ul. Wielkiej. W 1934 r. dochody z handlu hurtowego drobiem i jego eksportu wyniosły 396.550,60 zł, a do 1938 ponaddwukrotnie zwiększył się kapitał spółki. W firmie zatrudniano 10 robotników i 1 urzędnika.

– Handlowa 8- „Poldrób” Zakup i Sprzedaż Drobiu Bracia Gothelf (1928-39)- dziś parking u wylotu Święciańskiej i przyległe bloki Janinówki (po 1939 r. warsztaty kolejki mareckiej i stolarnia). Była to słynna i największa w stolicy rzeźnia eksportowa, gdzie 700 pracowników wytwarzało m.in. konserwy dla USA. Bracia razem z S. Papierbuchem założyli w 1930 r. Syndykat Eksportowy Pierza i Puchu „Gęsiopierz”.

– Remiszewska 10- pasiarnia gęsi bracia Moszek i Hersz Bursztyn (1926-28), pasiarnia H. Bursztyn (1935-39)- dziś nowy budynek.

– Kuflewska 6– Fabryka Przetworów Smołowych “Gudronit” Władysław Ciszewski (1924-1953)- dziś boisko i blok Handlowa 2.

– Oszmiańska 9- „Katelbach Stefan i S-ka”, drzewny przemysł i eksport, fabryka wyrobów drzewnych (1930). Specjalnością zakładu była produkcja szpulek zwykłych i przędzalnianych. Zabudowania istnieją, zachowała się charakterystyczna ośmiokątną ceglana wieżyczka (patrz tutaj); dziś drukarnia.

– Borzymowska 45- Wytwórnia Skrzyń i Zakład Obróbki Drzewa„Bronisław Witkowski”, właściciel Rajmund Hau (1943-47)- dziś nowy blok róg Gościeradowskiej.

– Tykocińska 17- wytwórnia wanien A. Michałowski (1939).

– 19 (osada Kulawianka)- Pracownia Wyrobów Koszykarskich J. Skowroński, K. Dębski i S-ka (po 1923)- dziś blok Myszkowska 2.

– Barkocińska 19– zakład tokarsko-mechaniczny A. Bogdański. Jego protoplastą była „Fabryka Maszyn i Konstrukcji Żelaznych Aleksander Bogdański”  (1929-38), „fabryka wiertarek i maszyn do elektrycznego spawania żelaza i metali A. Bogdański”  (1930), “Handel Wyrobami Żelaznymi Tehawar  Stefan Adamczuk i S-ka”(1934-38). Dziś plac zabaw przedszkola.

– Remiszewska 18- stolarnia mechaniczna i wytwórnia posadzek A. Bednarczyk (Szmukler Mejer) – lata: 1939/40. Dziś stoi tu nowy blok.

1940

1940

– Radzymińska 87-89- wytwórnia wód gazowych Bencjan Herszenhorn (1937-39).

– Myszkowska 29- Przedsiębiorstwo Budowlano Remontowe W. Suchecki, K. Szumiński i E. Głowacki (1946-49)- dziś nowy blok.